Oxyrhynchus

OUD EGYPTE

Oxyrhynchus

Oxyrhynchus met bode

Deze beeldjes tonen een bepaalde vissoort, namelijk de oxyrhynchus. Dit was een vissoort die ten tijde van de oude Egyptenaren in de Nijl voorkwam. Hij werd vereerd omdat hij de god Osiris de penis had afgebeten.

Het vissenthema bij René Magritte

Les Merveilles de la nature 
Magritte (1953)

Reverse Mermaid 
Magritte (1940?)

Presence of mind 
Magritte (1960)

Deze werken vallen niet binnen de in de les besproken periode, maar toch wil ik ze even aanhalen. Deze werken behoren tot het surrealisme. Deze stijl was geïnspireerd door de ideeën van Freud. Het onderbewustzijn en de droomtoestand staat hier centraal.
     Bij Magritte keert het vissenthema regelmatig terug. De oorsprong hiervan ligt in zijn jeugd. In 1912, toen Magritte 13 jaar was, werd zijn moeder naakt uit de Samber gevist. Ze had zelfmoord gepleegd. Het terugkerende beeld van de (gesluierde) naakte vrouwen en van de vis staat hier symbool voor dit jeugdtrauma. Vooral in het werk dat hier tweedes weergegeven wordt, is dit trauma duidelijk zichtbaar.

Surrealistisch manifest
BRETON (1924)

Here are the elephants with the heads of women and the flying lions...
Here is the soluble fish which still frightens me slightly.
POISSON SOLUBLE, am I not the soluble fish?
I was born under the sign of Pisces, and man is soluble in his thought!

Marc groet 's morgens de dingen
PAUL VAN OSTAIJEN (1928)


Dag ventje met de fiets op de vaas met de bloem
                                                            ploem ploem

dag stoel naast de tafel
dag brood op de tafel
dag visserke-vis met de pijp
                    en
dag visserke-vis met de pet
                    pet en pijp
    van het visserke-vis
                    goeiendag

Daa-ag vis
dag lieve vis
dag klein visselijn mijn

Paul Van Ostaijen (1896 - 1928)

Paul Van Ostaijen was een Vlaams dichter en prozaschrijver. Zijn werk bezit duidelijke invloeden van het dadaïsme en expressionisme. Hij noemt zichzelf "een doodgewoon dichter, dit is iemand die gedichtjes maakt voor zijn plezier, zoals een duivenmelker duiven houdt." De vis hier draagt geen speciale betekenis. In het gedicht zegt Marc goeiemorgen tegen de dingen. Als hij dan de visser is gepasseerd, wordt er een woordspelletje van gemaakt. Je zou dus hoogstens kunnen zeggen dat de vis/visser hier symbool staat voor de volkse mens die je in een eenvoudig Vlaams dorp elke dag wel passeert.

Badejo

DEBRET (1826)

Badejo
Debret (1826)

Debret was een Frans schilder, maar hij werkte lange tijd in Brazilië.  Daar maakte hij vele werken die het Braziliaanse volk toonden. Allerlei schilderijen die toonden hoe dit (exotische) volk leefde. Binnen deze werken valt ook deze vis-aquarel. Deze vis staat hier niet bepaald symbool voor iets. Deze vis is gewoon geschilderd om zijn exotisch uiterlijk. Het is een Braziliaanse vis.

De koi in de Japanse (en Chinese) mythologie

Twee karpers
Hokusai (1760 - 1849)

Koi
Hokusai (1760 - 1849)

Koi zwemt stroomopwaarts
Hokusai (1760 - 1849)

Karper
Hiroshige (1797 - 1858)

Japanse kunst heeft een heel eigen karakter. Van Gogh, die zich door Hiroshige liet inspireren, verwoordde het op deze manier: "Ik benijd de Japanners de buitengewone duidelijkheid die alle dingen bij hen hebben. Nooit is het vervelend en nooit lijkt het haastig gedaan. Hun werk is even simpel als ademhalen en zij maken een figuur in enkele zekere trekken met hetzelfde gemak alsof het zoiets eenvoudigs betrof als het dichtknopen van je vest." Deze werken tonen steeds een koi, enkel een koi. Dit is een veelgebruikt onderwerp voor Chinese of Japanse kunst. Deze vis bezit immers een grote symbolische waarde die voortkomt uit een oude Chinese mythe, waarvan Japan de symboliek later heeft overgenomen. Deze mythe verteld hoe een koi in de voetsporen van Boeddha trad. De vis wilde tegen de stroom in de gele rivier bezwemmen tot hij de Drakenpoort zou bereiken. Hier zou de koi verlichting vinden en in een draak veranderen. Ondanks te tegenstroom, vele hindernissen en een lange vermoeiende reis heeft deze koi zijn doel bereikt. Hierdoor staat deze vis symbool voor voorspoed, doorzettingsvermogen, toewijding, harmonie en vruchtbaarheid.

Polyphemos
OUDE GRIEKEN

Zwartfigurig vaatwerk: Polyphemos

Bij de oude Grieken was de schilderkunst was ondergeschikt aan beeldhouwkunst. Echte schilderijen kenden ze niet, in plaats hiervan zien we versierd vaatwerk. Aan dit vaatwerk kunnen we zien dat de verhoudingen in deze geschilderde figuren lang niet zo geperfectioneerd is als in hun beeldhouwwerken. Ze zijn eerder ideoplastissch.
     Onderin deze schotel is een vis getekend. Hier is er voor een vis gekozen omdat de schotel een tafereel van de mythe van Polyphemos uitbeeld. Polyphemos was een zoon van Poseidon, de zeegod, en leefde op een eiland. Beiden worden hier getoond door middel van de vis.

Die Forelle

SCHUBERT (1817)

In einem Bächlein helle,
  Da schoß in froher Eil
Die launige Forelle
  Vorüber wie ein Pfeil.
Ich stand an dem Gestade
  Und sah in süßer Ruh
Des muntern Fisches Bade
  Im klaren Bächlein zu.

Ein Fischer mit der Rute
  Wohl an dem Ufer stand,
Und sah's mit kaltem Blute,
  Wie sich das Fischlein wand.
So lang dem Wasser Helle,
  So dacht ich, nicht gebricht,
So fängt er die Forelle
  Mit seiner Angel nicht.

Doch [plötzlich] ward dem Diebe
  Die Zeit zu lang. Er macht
Das Bächlein tückisch trübe,
  Und eh ich es gedacht,
So zuckte seine Rute,
  Das Fischlein zappelt dran,
Und ich mit regem Blute
  Sah die Betrogene an.

Die ihr am goldenen Quelle
  Der sicheren Jugend weilt,
Denkt doch an die Forelle,
  Seht ihr Gefahr, so eilt!
Meist fehlt ihr nur aus Mangel
  der Klugheit, Mädchen, seht
Verführer mit der Angel!
  Sonst blutet ihr zu spät!

Schubert schreef meerdere liederen rond het thema 'vis'. Bij dit lied worden enkele verzen van een gedicht door Christian Friedrich Daniel Schubart gezongen. Het lied is ontstaan tijdens de romantiek en dit is ook te merken in het werk. Er wordt teruggegaan naar de natuur. Zowel de muziek als de tekst nemen ons mee op een tocht door de rivier.

The Master's bedroom

ERNST (1920)

The Masters's bedroom
Ernst (1920)

"It's worth spending a night there."

Max Ernst balanceert op het randje tussen de dada en het surrealisme. Dit werk is voornamelijk beïnvloedt door het surrealisme. In het surrealisme staat immers vrije associatie zoals je deze in dromen terugvindt centraal. In dit werk wordt hier letterlijk naar verwezen. Het speelt zich af in de slaapkamer en de beelden die zich in die kamer bevinden zijn maar vreemd. Ze zijn daar niet logisch. Er wordt zelfs naar verwezen met het bijschrift "It's worth spending a night there."

     De vis in dit werk is een van deze droombeelden. Een vis en walvis die op de vloer van je slaapkamer liggen, dat is toch iets surrealistisch.

Book of Kells

ANGLO-IERSE KUNST (800)

Geïllumineerde 'e' met vis

Geïllumineerde 't' met vis

Geïllumineerde 'F' (?) met vis

Pas op het einde van de zesde eeuw worden er missionarissen vanuit Rome naar het heidense Keltische Ierland gezonden. De evangelaria die hier verlucht worden na aankomst van de missionarissen zijn in hun tapijtminiaturen, evangelistenportretten of -symbolen en versierde letters sterk beïnvloed door de Angelsaksische en Keltische inheemse traditie.
     Het Book of Kells is beroemd om zijn uitvoerig decoreerde pagina's met complex vlechtwerk rond woorden en composities waarin evangelistensymbolen zijn opgenomen. Op sommige plaatsen worden de verluchte letters of woorden haast onleesbaar. Bij het versieren is er een voorliefde voor ornamentele patronen, symmetrie en dierenmotieven. De verluchte initialen hier weergegeven, bevatten elk een vis.

Inspiratie vanuit het Bijbels vissenthema

Les très riches heures: Vermenigvuldiging van de vissen en broden
Gebroeders Van Limburg (1410)

Marc 6:35-44

Toen het al laat was geworden, kwamen zijn leerlingen hem zeggen: 'Het is hier erg afgelegen en het is al vrij laat. Stuur de mensen weg, dan kunnen ze bij de boeren en de dorpen in de omgeving wat eten kopen.' 'Geven jullie hun te eten!' zei Jezus. 'Moeten wij dan voor zo'n tweehonderd zilverstukken brood gaan kopen om hun eten te geven?' vroegen de leerlingen. Jezus zei: 'Hoeveel broden hebben jullie? Ga eens kijken!' Ze gingen kijken en zeiden: 'Vijf, en twee vissen.' Jezus zei tegen zijn leerlingen dat de mensen op het groene gras moesten gaan zitten, in groepen. De mensen deden dat, in groepen van honderd en van vijftig. En hij nam de vijf broden en de twee vissen, sloef zijn ogen op naar de hemel en sprak het zegengebed uit. Toen brak hij de broden in stuken en gaf ze aan de leerlingen om ze uit te delen aan de mensen. Ook de twee vissen verdeelde hij onder de mensen. En ze aten allemaal tot de genoeg hadden. Ze haalden op wat er over was: twaalf manden vol brood en vis. Het aantal mensen dat gegeten had, bedroeg vijfduizend.

Wonderbaarlijke visvangst
Lodewijk Toeput (1587)

 Luc 5:4-7
'Vaar naar diep water en gooi jullie netten uit.' 'Meester,' antwoordde Simon, 'de hele nacht hebben we hard gewerkt en niets gevangen. Maar als u het zegt, zal ik de netten uitgooien.' Dat deden ze en ze vingen zoveel vis dat hun netten begonnen te scheuren. Ze wenkten hun maats in de andere boot om hen te komen helpen. Dezen kwamen, en ze laadden de twee boten vol, tot zinkens toe.

De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van de vissen en broden

SAN APOLLINARE NUOVO, RAVENNA (549)

De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van de vissen en broden
in de San Apollinare Nuovo te Ravenna

De San Apollinare is een byzantijns bouwwerk. Deze kerken bevatten vaak prachtige mozaïekcycli die het interieur zowel een keizerlijke als hemelse uitstraling geven. Meestal toonden deze vorstelijke mozaïeken christelijke taferelen. Hier wordt "de wonderbaarlijke vermenigvuldiging van de vissen en broden" weergegeven.

     Het vismotief keert regelmatig terug binnen het Christendom. Zo zagen we reeds dat de vis zelf (Ychthus) symbool kan staan voor "Jezus Christus, Gods zoon, de Redder". Verder kan de vis ook een symbool zijn voor de christelijke ziel die in het doopwater zwemt. Maar in dit werk wordt het vismotief in verband gebracht met een van de belangrijke wonderen van Christus zoals de wonderbare visvangst en de wonderbare broodvermenigvuldiging.

Fresco's van zeetaferelen

MINOISCHE BESCHAVING (3500 v.c. – 1400 v.c.)

Fresco van vliegende vis te Milos

Fresco van vissen en dolfijnen te Knossos

De Minoïsche beschaving is geroemd om zijn sierlijkheid. Zij passen voor het eerst een nieuwe techniek toe: in kalk gaan zij kleur aanbrengen, een soort fresco dus. Binnen de Minoïsche kunst zien we veel zeetaferelen, dit komt doordat de ze een zekere zeecultuur hebben. De Minoïsche beschaving strekt zich immers over verschillende eilanden uit en gaat met zijn boten handel drijven over het hele middellandse zeegebied.

Visblaasmotief

GOTIEK (1140 – 1500)

Kathedraal van Milaan

Visblaasmotief in gotisch raamwerk

 De gotische architectuur wordt gekenmerkt door een sterk verticalisme en een duidelijke geraamtebouw. Dit eerste betekent dat de gebouwen in de hoogte gericht waren, ze groeiden als het ware naar de hemel toe. Geraamtebouw betekent dat het gebouw zowel binnen als buiten met decoratieve elementen ondersteunt werd. Langs buitenaf was het gebouw met steunberen en luchtbogen verstevigd en binnenin waren er zichtbare ribben die de gewelven ondersteunden. Nog een ander kenmerk was het streven naar licht. Dit maakt dat gotische gebouwen erg veel ramen hebben.
     Veel van deze gotische architectuur werd ook versierd met geometrische patronen. Deze zijn onder andere zichtbaar in de ramen. Het raamwerk werd immers in verschillende vlakken opgedeeld volgens die patronen. Het patroon dat hiernaast wordt getoond, heet het visblaasmotief. Dit omdat het qua vorm gelijkt op een visblaas.

Les très riches heures

DE GEBROEDERS VAN LIMBURG (1410)

Les très riches heures: Maart 
Gebroeders Van Limburg (1410)

Les très riches heures: Capricornicus, Aries, Pisces & Leo
Gebroeders Van Limburg (1410)

De gebroeders van Limburg speelden een grote rol bij het inleiden van het tijdsperk van de Vlaamse Primitieven. Deze drie broers worden allen tot de belangrijkste miniaturenschilders van de middeleeuwen gerekend. Met het verluchten van het boek "Les très riches heures" leverden ze een meesterwerk af. Dit boek was een getijdenboek dat ze maakten in opdracht van de hertog van Berry. Een getijdenboek is een boek dat gebruikt werd voor het getijdengebed. Dit waren gebeden die op een bepaald tijdstip plaats moesten vinden. Deze boeken begonnen dan gewoonlijk ook met een kalender. Het is in de kalender van "Les très riches heures" dat de vis voorkomt. Hier wordt er verwezen naar de vis in zijn astrologische betekenis.
     Binnen de astrologie spreekt men over de vis of pisces. Pisces zijn mensen geboren tussen 20 februari en 20 maart. De mythologie rond dit teken vertelt het verhaal van Aphrodite en haar zoon Eros. Om te ontsnappen aan een verschrikkelijke orkaan veranderden ze zichzelf in twee vissen. Maar om elkaar in de rumoerige zee niet kwijt te raken, knoopten ze hun staarten aan elkaar vast met een touwtje. (Hierdoor wordt het sterrenteken vissen ook vaak uitgebeeld door twee vissen die in tegengestelde richting zwemmen.) Uiteindelijk werden de twee vissen aan de hemel geplaatst omdat ze Aphrodite en haar zoon het leven hadden gered.

Alice's adventures in Wonderland

LEWIS CARROLL (1865)

Fish-Footman

CHAPTER VI
Pig and Pepper

 For a minute or two she stood looking at the house, and wondering what to do next, when suddenly a footman in livery came running out of the wood – (she considered him to be a footman because he was in livery: otherwise, judging by his face only, she would have called him a fish) – and rapped loudly at the door with his knuckles. It was opened by another footman in livery, with a round face, and large eyes like a frog; and both footmen, Alice noticed, had powdered hair that curled all over their heads. She felt very curious to know what it was all about, and crept a little way out of the wood to listen.

     The Fish-Footman began by producing from under his arm a great letter, nearly as large as himself, and this he handed over to the other, saying, in a solemn tone, “For the Duchess. An invitation from the Queen to play croquet.” The Frog-Footman repeated, in the same solemn tone, only changing the order of the words a little, “From the Queen. An invitation for the Duchess to play croquet.”

     Then they both bowed low, and their curls got entangled together.

     Alice laughed so much at this, that she had to run back into the wood for fear of their hearing her; and, when she next peeped out, the Fish-Footman was gone, and the other was sitting on the ground near the door, staring stupidly up into the sky.

Alice in Wonderland is een modern sprookje waarin nonsens centraal staat. Het verhaal speelt zich af in een wonderlijke wereld bevolkt door sprekende dieren en (normaal gezien) levenloze objecten. De vele dialogen die in het boek gevoerd worden, zijn vaak erg verwarrend en zitten boordevol woordspelingen. Ook wordt er voortdurend de draak gestoken met de moraal die gewoonlijk aanwezig is in kinderboeken terug te vinden is.
De vis die we hier terugvinden, staat dus niet echt symbool voor iets. Het is gewoon een van de vele vermenselijkte dieren die Wonderland bewonen. Het gaat hier om een creatie van de rijke fantasie van Carroll. Hij laat een vis lopen op twee benen, op land zelfs, enkel en alleen omdat dit bevreemdend is. Hierdoor is de 'Fish-Footman' een uiterst geschikte bewoner van Wonderland.

Ichthus
OUDE GRIEKEN (rond 300 v.c.)

Ichthus, teruggevonden bij de Grieken

Ichthus in de catacomben van Rome 

ἰχθύς is het oud Grieks woord voor vis. Bij de vroege christenen kreeg dit woord echter al snel een symbolische betekenis toegewezen. De letter van het Griekse woord kunnen immers gezien worden als de afkorting van "Iēsous Christos, Theou Huios, Sōtēr". In het Nederlands krijgen we dan Jezus Christus, Gods zoon, de redder.

Die sonette an Orpheus
RILKE (1922)

Zwischen den Sternen, wie weit; und doch, um wieviels noch weiter,
was man am Hiesigen lernt.
Einer, zum Beispiel, ein Kind... und ein Nächster, ein Zweiter --
o wie unfasslich entfernt.

Schicksal, es misst uns vielleicht mit des Seienden Spanne,
dass es uns fremd erscheint;
denk, wieviel Spannen allein vom Mädchen zum Manne,
wenn es ihn meidet und meint.

Alles ist weit--, und nirgends schliesst sich der Kreis.
Sieh in der Schüssel, auf heiter bereitetem Tische,
seltsam der Fische Gesicht.

Fische sind stumm..., meinte man einmal. Wer weiss?
Aber ist nicht am Ende ein Ort, wo man das, was der Fische
Sprache wäre, ohne sie spricht?

Rainer Maria Rilke (1875-1926)

Rainer Maria Rilke is een bekend Duitstalig dichter. Hij is een van de belangrijkste lyrische dichters van zijn tijd. Zijn werk dat hier wordt weergegeven, behoord tot het expressionisme. Hij tracht hier zijn gevoelens, zijn gedachten te verwoorden. Hij spreekt over een afstand tussen de mensen die amper in woorden uit te drukken valt. “Between the stars, how far; and yet by how much farther still,” Maar in sommige gevallen is het net deze afstand die ons bindt; een meisje dat net de aandacht van een man wil trekken door afstand de houden. Op het einde van het werk spreekt hij over een vis. De vis wordt hier gebruikt omdat het een ‘stom’ dier is, een vis kan niet spreken. Maar zou er niet een manier zijn waarop er gesproken kan worden in een woordloze taal? De spraakloze vis beeldt hier dus hetzelfde uit als deze ‘bindende afstand’. Het voorbeeld van de vis wordt gebruikt ter illustratie van het eerste: ondanks de stilte wordt er gesproken, ondanks de afstand is er een nabijheid.